Het is best wel bijzonder dat er zoveel foto's van de "Assengangers" zijn gemaakt op de plek waar zij in de Tweede Wereldoorlog tewerk werden gesteld.
In de oorlog was het natuurlijk niet gebruikelijk om opnames te maken op locaties waar werd gewerkt aan militaire verdedigingslinies! Ons archief bevat echter zo’n veertig - veelal originele - foto’s.

De “Assengangers” - Even een korte uitleg…

In een bekendmaking die overal werd aangeplakt op 10 november 1944 werden op last van de Duitse Inselkommandant alle mannelijke personen van 17 t/m 35 jaar verzocht zich uiterlijk zaterdag 11 november te melden in Den Burg bij de voormalige Zeevaartschool aan het Schildereind.

Daarbij werd erop gewezen dat bij het niet verschijnen van de mannelijke inwoners, de familieleden zouden worden vastgenomen! Uiteindelijk zouden er circa 800 Texelaars (over de exacte aantallen bestaat wat verschil van mening) in drie verschillende ploegen vertrekken naar de omgeving rond Assen.

De eerste groep van ongeveer 200 Texelaars, waarvan er een aantal al op 9 november van de straat waren ‘geplukt’, vertrok al meteen op 10 november 1944 naar vliegveld De Kooy. Daar werd overnacht en de volgende dag vertrok men te voet en in slecht weer over de Afsluitdijk naar Leeuwarden. Op zondag 12 november vertrok een tweede groep van zo'n 500 mannen per boot uit de haven van Oudeschild naar Harlingen. Ook zij gingen vervolgens lopend naar de Friese hoofdstad. Beide groepen werden daarna vanuit Leeuwarden per trein naar de omgeving rond Assen overgebracht. Een laatste groep van circa 100 personen vertrok op 7 december van het eiland; Deze groep bestond uit mannen ouder dan 35 jaar, die door NSB-ers als 'staatsgevaarlijk' waren bestempeld.

De mannen werden in eerste instantie ondergebracht in scholen, waaronder de Vermeerschool en de Dr. de Visserschool in Assen. Later werden ze gehuisvest in het sanatorium Port Natal. Door de Duitse Organisation Todt werden ze ingezet bij het graven van tankgrachten en loopgraven in het Asser Bos en op het Balloërveld, beide onderdeel van de verdedigingslinie Frieslandriegel.

Uiteindelijk zijn de meeste Texelaars eind maart 1945 heelhuids teruggekeerd. Een kleine groep kwam met de Pinksterdagen thuis. Geen van allen kon vermoeden dat zij korte tijd later midden in het oorlogsgeweld terecht zouden komen... In de nacht van 5 op 6 april brak de Georgische Opstand uit op het eiland, waarbij er helaas alsnog een aantal "Assengangers" zijn omgekomen…

Op 16 december 1943 stortte de B-17 bommenwerper "Lonesome Polecat II" neer voor de kust bij De Koog.

Van dit toestel en haar bemanning heeft het museum veel informatie, mede omdat de Amerikaan Michael I. Darter zeer regelmatig een bezoek brengt aan het eiland. Hij is de jongere broer van Eugene Francis Darter (foto), de nog altijd vermiste marconist van het toestel.

De onfortuinlijke B-17 met registratie 42-30255 was op de terugweg van een bombardementsvlucht naar de havens van de stad Bremen waar onderzeeboten (U-boten) werden gebouwd. Het toestel werd in de buurt van het doel geraakt door Duits luchtafweer (Flak) waardoor één van de motoren het liet afweten. Op de terugweg werd de B-17 aangevallen door Duitse jagers waarbij een tweede motor in brand vloog.

Bij die aanvallen raakte de 24-jarige piloot Frederick (Fred) Delbern gewond en de 26-jarige co-piloot Don Neff liep zware verwondingen op. Delbern gaf het sein om het toestel te verlaten en navigator Royal (Pete) Jackson en bommenrichter Junius (Ed) Woollen sprongen boven Duits grondgebied uit het toestel, korte tijd later gevolgd door boordwerktuigkundige Loren Dodson; De rest van de bemanning hoorde in eerste instantie het sein niet, door een defect geraakt intercomsysteem!

Fred Delbern, hoewel gewond, slaagde erin de B-17 nog lang in de lucht te houden en uiteindelijk probeerde hij een noodlanding te maken voor de Texelse kust wat helaas fataal afliep; Beide piloten kwamen om en worden nog steeds vermist.

Voordat de B-17 in zee terecht kwam, was de rest van de bemanning inmiddels door Delbern gewaarschuwd. De 30-jarige zwaargewonde marconist Eugene Darter, verliet als eerste van de overgebleven bemanningsleden het toestel. Het lukte hem echter niet zijn parachute los te koppelen toen hij in het koude water van de Waddenzee terecht kwam en is daardoor hoogstwaarschijnlijk verdronken.

De voor vele Texelaars bekende Cor Ellen, toen 17 jaar oud, moest destijds vanaf de dijk hulpeloos toekijken, maar kon geen hulp bieden omdat de afstand te groot was, het water te hoog en te koud (luchttemperatuur was rond het vriespunt).

Boordschutters Doral Hupp, Frank Lee, Robert McKeegan en Charles Schreiner hadden inmiddels ook het toestel verlaten. Zij kwamen op het eiland terecht en werden, net als degenen die al eerder het toestel verlieten, gevangen genomen door de Duitsers; Zij overleefden de oorlog.

Meer gedetailleerde informatie over de “Lonesome Polecat”, over andere toestellen en bemanningsleden, is te vinden op www.airwar4045.nl.

In de categorie “bekende Nederlanders” die op Texel zijn geweest noemen wij graag Adriaan ‘Jons’ Viruly, de latere KLM gezagvoerder en auteur van veelgelezen boeken. Hij bracht, nog vóór de opening van het vliegveld in 1937, een bezoek aan het eiland.

Op zaterdagavond 7 maart 1936 sprak Viruly tijdens een bijeenkomst, georganiseerd door de Texelsche Courant, over de kennismaking met het modernste verkeersmiddel van die tijd, het vliegtuig. De bijeenkomst werd bijgewoond door het voltallige Texelse  college van B. en W. en burgemeester, Mr. A.F. Kamp.
Viruly, die samen met het gemeentebestuur ook een bezoek bracht aan het vliegveld in aanleg, was zeer te spreken over het gekozen terrein. Volgens een bericht in de Texelsche Courant van 11 maart 1936, sprak burgemeester Kamp zijn waardering uit over het feit dat Viruly Texel had bezocht. Kamp bracht daarbij nog even ter sprake dat Texel een eiland was waar men drie 'soorten' mensen kende:
1. Zij, die er geboren zijn... en dat zijn, volgens de Texelaars, de beste.
2. Zij, die er zich vestigen en er geduld worden (hierbij deelde Kamp zichzelf in).
3. Zij, die het voorrecht missen, op Texel te wonen, maar hier gaarne met open armen ontvangen worden (zoals de heer Viruly).

Viruly werd geboren in Breda op 5 januari 1905. Na een afgebroken studie Staathuishoudkunde, waarmee hij in 1922 was gestart, werd hij opgeroepen voor de dienstplicht. Hij vervulde deze bij de Luchtvaart Afdeeling (LVA) te Soesterberg, waar hij uiteindelijk werd aangesteld als reserve-eerste-luitenant-vlieger.
Eind april 1931 besloot hij Soesterberg te verlaten en als verkeersvlieger in dienst te treden bij de KLM.
In 1941 kwam hij (via Zweden) in Engeland terecht waar hij piloot werd op de Noordatlantische route van de British Overseas Airways Corporation (BOAC). Na de oorlog zette Viruly zijn loopbaan bij de KLM voort, maar daar kwam een dramatisch einde aan.
In de ochtend van 5 september 1954 crashte hij  - mede door een foute beoordeling van zijn kant - na een mislukte start met de Super-Constellation PH-LKY "Triton" (in het museum staat een model) op een zandbank in de buurt van het Ierse Shannon. Bij de ramp bleef de cockpitbemanning ongedeerd, maar verloren 28 inzittenden het leven. De inmiddels overleden oud-Texelaar Cor Kievits was als 2e boordwerktuigkundige één van de bemanningsleden.

Viruly overleed op 13 augustus 1986 aan een hersenbloeding.

Foto: Collectie Nederlands Instituut voor Militaire Historie

Op het strand verwacht je niet zo snel dat een vliegtuig een geslaagde landing maakt. Toch blijkt uit foto's dat dit in een ver verleden wel degelijk een paar keer is gebeurd, op Texel!

Al meer dan 100 jaar geleden, op 11 juni 1920, landde een militair vliegtuig op het strand bij De Koog. Waarschijnlijk was dit het toestel dat hier te zien is op deze unieke foto, een Rumpler C.VIII-verkenner. Het toestel kwam vanaf Vliegkamp Schiphol met als bemanning de 1e Luitenant-vlieger Willem van Gemeren en mecanicien Unkel. Beiden bezochten het Badhotel en rond vijf uur stegen ze onder grote belangstelling weer op voor de terugvlucht.
Van dit type toestel werd in Duitsland in het najaar van 1917 een bestelling geplaatst voor veertig vliegtuigen die in 1918 zouden worden geleverd. De toestellen werden niet betaald met geld, maar met de levering van vijfduizend paarden! Door de Eerste Wereldoorlog had Duitsland hier een groot tekort aan.
Eind 1919 werden de meeste Rumplers  alweer aan de grond gehouden: in de korte tijd dat de toestellen in dienst waren hadden er al zeven ongevallen plaatsgevonden, waarvan twee met dodelijke afloop. De vliegtuigen bleken nogal slechte vliegeigenschappen te hebben en de motoren hadden de neiging spontaan in brand te vliegen door een slechte kwaliteit brandstofleiding! Begin maart 1921 werd besloten de toestellen definitief af te schrijven.

Een andere strandlanding was niet gepland… Op 23 juli 1924 maakte een Fokker C.I verkenner, met de militaire registratie 538, een noodlanding op het strand bij de vuurtoren wegens een defect aan de motor; De watermantel bleek gescheurd en de nokkenas gebroken. Het toestel van de LVA (Luchtvaartafdeeling) was afkomstig van vliegveld 'De Kooy'. De piloot van de Fokker was Sergeant-vlieger Adrianus Oostindië.

Eenzelfde type toestel met registratie 529 maakte een paar jaar later een landing bij De Koog. Volgens het bijschrift van de betreffende foto in ons archief was dat op 18 maart 1926, maar die datum kan vooralsnog niet worden geverifieerd... Het zou bijvoorbeeld ook de Fokker kunnen zijn geweest die op woensdag 13 juli 1927 was opgestegen vanaf thuisbasis Soesterberg en ’s middags rond halfzes landde op het Koogerstrand. De vliegers maakten een praatje met enkele omstanders en vertrokken toen weer. Tegenwoordig ondenkbaar!